Văn hóa truyền thống Việt Nam đã có một bề dày tiềm ẩn nội lực của văn hóa bản địa. Trải qua nhiều thăng trầm và biến cố, văn hóa luôn phát triển mạnh mẽ có nhiều thành tựu. Truyền thống văn hóa Việt Nam được các yếu tố bên ngoài bồi bổ và bản địa hóa để hình thành truyền thống văn hóa bản địa đặc sắc. Trong lĩnh vực văn hóa nghệ thuật cũng vậy, những chủ thể sáng tạo đã tiếp thu những nhân tố bên ngoài và kết hợp hài hòa với văn hóa bản địa để tạo ra những sắc tố mới mang nét đặc trưng tiêu biểu. Nền văn hóa nghệ thuật Việt Nam, trong đó có âm nhạc thính phòng giao hưởng, cũng luôn có định hướng rõ ràng của Đảng và Nhà nước trên phương châm “dân tộc - khoa học - đại chúng” và ngày nay là sự “tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Âm nhạc thính phòng giao hưởng Việt Nam bắt đầu hình thành, phát triển từ cuối những năm 50 đầu những năm 60 của thế kỷ XX. Từ đây đã có nhiều nhạc sĩ được gửi đi học tập ở các nước trên thế giới. Đây là một điều kiện tốt để các nhạc sĩ Việt Nam tiếp thu những tinh hoa của âm nhạc trên thế giới rồi từ đó chắt lọc ra những qua điểm thẩm mỹ và trình độ thưởng thức âm nhạc của công chúng cùng tồn tại. Bên cạnh sự phát triển của âm nhạc thính phòng giao hưởng thì mảng sáng tác nhạc cho múa cũng phát triển mạnh mẽ. Từ định hướng của Đại hội Văn hóa Văn nghệ toàn quốc năm 1953 với phương châm xây dựng một nền Văn hóa nghệ thuật mang tính dân tộc khoa học đại chúng, các nhạc sĩ Việt Nam đã dần dần định hình con đường sáng tác cho một khuynh hướng âm nhạc mới nói chung và âm nhạc cho múa nói riêng, trên cơ sở kế thừa những tinh hoa âm nhạc trên thế giới kết hợp với những nét độc đáo của âm nhạc dân gian. Việt Nam là một đất nước gồm 54 dân tộc sinh sống và sự đa dạng của loại hình âm nhạc dân gian đã trở thành nguồn cảm hứng cho rất nhiều tác phẩm âm nhạc. Âm nhạc dân gian là một thuật ngữ thường được dùng để phân biệt với âm nhạc chuyên nghiệp. Do đó âm nhạc dân gian có những nét độc đáo riêng như âm nhạc dân gian mang tính khuyết danh, không có tên tác giả cụ thể, không có bài bản gốc, được ghi lại bằng văn bản ký tự. Âm nhạc dân gian được lưu truyền từ đời này sang đời khác bằng những phương tiện truyền miệng, truyền ngón, truyền nghề. Vì vậy âm nhạc dân gian có tính dị bản cao. Biểu diễn âm nhạc dân gian và thưởng thức âm nhạc dân gian đều là một cộng đồng người không có sự phân biệt sang, hèn, cao, thấp. Việt Nam là một quốc gia đa sắc tộc đó cũng là yếu tố tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam nói chung và âm nhạc dân gian nói riêng. 

Theo nhận định của PGS. Tô Vũ “Trên cơ sở của nghệ thuật dân gian những hình thức và thể loại truyền thống Việt Nam chủ yếu dựa trên thanh nhạc mà lối hát luôn gắn bó với thơ ca dân tộc. Các thể loại như hát ru, ngâm, kể, nói thơ, hò, vè, lý... đều đặn trên các lối thơ 4 từ, 5 từ, hoặc 6 - 8 (lục bát). Khí nhạc thường phụ họa cho thanh nhạc khi là khí nhạc thuần túy (Không kèm theo hát) nó thiên về hòa tấu hơn là độc tấu và phổ biến nhất là các loại hình tổng hợp cả hát, múa và nhạc”[100, tr.33]. Đây cũng chính là cơ sở để chúng tôi tìm hiểu nhiều hơn về chất liệu dân gian qua dân ca Việt Nam. Âm nhạc dân gian Việt Nam bao gồm các loại hình như: dân ca (bài hát dân ca) dân nhạc (bài nhạc dân gian cho nhạc cụ diễn tấu) và dân vũ (điệu múa dân gian). Trong đó dân ca chủ yếu chiếm đa số trong kho tàng âm nhạc dân gian. Dân ca Việt Nam là dân ca các dân tộc Việt Nam nên có đặc điểm rất phong phú. Tuy nhiên khi nói đến chất liệu âm nhạc dân gian ngoài những bài dân ca, còn thêm các chất liệu về dân nhạc, dân vũ. Ví dụ như các bài nhạc: “Lưu thủy Kim Tiền”, “Xuân Phong”, “Long Hổ”, “Tấu mã” trong âm nhạc cung đình Huế, điệu múa “Xòe”, múa “Sạp”của dân tộc Thái... 

PGS. Tú Ngọc đã có một cách nhìn về dân ca “dân ca là một hiện tượng sinh hoạt văn hóa dân gian. Sinh hoạt ấy gắn với những môi trường nhất định, đồng thời mang tính đặc thù về thẩm mỹ” [51, tr.8]. 

Việt Nam là một đất nước có sự phong phú đa dạng của các loại hình âm nhạc dân gian đã trở thành nguồn cảm hứng cho rất nhiều tác phẩm âm nhạc. Chúng ta có thể bắt gặp trong những tác phẩm lấy chất liệu âm nhạc H’Mông, người Thái ở vùng cao Tây Bắc, chất liệu dân ca quan họ Bắc Ninh hoặc những làn điệu Chèo là sự tinh túy của người Việt ở vùng Đồng Bằng Bắc Bộ. Chất liệu của các điệu hò ở miền Trung, chất liệu âm nhạc Tây Nguyên ở vùng cao nguyên, chất liệu âm nhạc của người Nam Bộ ở miền Nam. 

Khai thác một nét giai điệu nhịp điệu âm hình dân ca. Đây là một phương pháp sáng tác điển hình hay được các nhạc sĩ khai thác. Trước hết chúng tôi đề cập đến những tác phẩm có chủ đề dựa trên nét giai điệu của dân ca. 

Chủ đề dựa trên nét giai điệu dân ca 

Dạng này có thể gọi là cải biên dân ca ở dạng cải biên, tác phẩm sẽ không giống như dạng chuyển thể mà khi đó sẽ chỉ còn một vài nét giai điệu, âm hình nổi bật của bài dân ca trong tác phẩm. Với những phương pháp này, nhạc sẽ phát huy được khả năng sáng tạo của mình thông qua kết hợp giữa chất liệu âm nhạc dân gian với các nhạc cụ phương Tây. Có thể thấy số lượng tác phẩm viết theo cách này khá nhiều. 

Một trong những sáng tác theo phương pháp này tác phẩm “Những cánh hoa xuân” của nhạc sĩ Doãn Tiến sáng tác cho dàn nhạc dân tộc. Phần hai Allegretto, tác giả sử dụng âm sắc của đàn Tính, giai điệu chủ đề xây dựng từ bài “Con đường về Thái - hát Then Bắc Cạn” dân ca dân tộc Tày. 

Ví dụ: